خطای آدم و استقرار او در زمین مانع از اجراء و انجام تقدیر خلیفه اللهی انسان نگردید: تقدیری که یکبار در ابتدای برگزیدگی آدم، و در وجود وی ظاهر گشت و او را مظهری از صفات خداوندی گردانید، ولی این بار با استقرار او در زمین و قبول توبه او و تبعیت از هدایت پروردگار است که بعداً و به تدریج درشایستگان از بنی آدم انجام خواهد گرفت. (آیه 38 بقره، و آیه 123 طه).
انجام تقدیر خلیفه اللهی انسان در زمین، با ابتلاء و تلاش و تکامل فکری خود انسان صورت پذیر است.
نهاد مختلطی که هر فرد از میراثهای مادی و حیاتی و تاثیرات خارجی گذشته دارد و اکتسابات غیرذاتی و تربیتی که کسب می کند، سازمان فکری مخصوصی را برای او پدید می آورد، باعث اختلاف فکر و برخوردهایی در میان انسانها می گردد. مقابله با چنین اختلافات و مشکلات و تلاش در رفع احتیاجات روزافزون که با تکثیر افراد و چگونگی زندگی آنان حاصل می شود، قهراً و به تدریج موجب بروز استعدادهای بالقوه گردیده و در نتیجه تکامل فکری انسان را فراهم می نماید.
با چنین تکامل فکری استکه آگاهی و علم انسان نسبت به احوال کائنات عمق و توسعه بیشتر می یابد وهمواره او را در مقامی قرار می دهد که نموداری از تجلیات علم و قدرت الهی باشد و مصداق این مقال، کلام حکمت بار خداوندی در آیه دوم از سوره دهر است که می فرماید:
«انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیرا»
آفرینش انسان بدون سابقه و به طور دفعی و فوری صورت نگرفته است بلکه به مانند شئون دیگر از خلقت کائنات، تدریجاً و با تمهید مقدمات به وقوع پیوسته است (آیات 7و8و9و از سوره سجده ـ آیه 2 سوره انعام ـ آیه 14 سوره رحمن ـ آیات 26و28و29 سوره حجر ـ آیات 71و72 سوره ص ـ آیه 14 سوره نوح و آیات مذکور در شماره 2).
2ـ آفرینش انسان تنها به طور مستقل از مخلوقات دیگر انجام نشده است بلکه خلقت وی نتیجه تحولات و تکامل تدریجی سایر موجودات است و انسان سرآمد خلقت تمامی موجودات زنده می باشد. (آیات 12و13و14 سوره مومنون ـ آیه 54 سوره فرقان ـ آیه 2 سوره دهر).
3ـ تکوین انسانی دو مرحله دارد: یکی خلقت جسمی او که از این جهت انسان پیوستگی با سایر موجودات دارد و سرانجام تکاملی آنها است. دیگر مفهوم انسانی وی که مخصوص انسان است و هیچ سابقه ای در سایر مخلوقات ندارد.
مرحله نخست از آفرینش انسان، به تعبیر قرآن، دوره بشری انسان است (آیات 28 و 29 سوره حجر ـ آیه 54 سوره فرقان و آیات 7و8 سوره سجده) در این دوره است که انسان هیکل بشری را داشته ولی بی تشخیص و غیرمسئول بوده است. مرحل? دوم دوره انسانیت انسان است که دارای تشخیص و اختیار و بنابراین مسئولیت می شود و این تشخیص با برگزیدگی آدم صفی(ع) از میان بشرها و تعلیم به وی از جانب پروردگار، صورت گرفته است. بنابراین آدم، ابوالبشر نیست بلکه پدر نوع انسان است.
4ـ جسم انسان و تمامی موجودات زنده از خاک خلق شده است و آیات متعدد قرآن در این باره تصریح دارد.
خاک و ترکیبات آن اجسام غیرزنده و بی جان می باشند، بنابراین بنیان جسمی اجسام بی جان و موجودات جاندار یکی است و فرق میان این دو دسته از مخلوقات فقط از نظر وجود حیات در جانداران است.
موجودان زنده هم پس از مرگ که حیات از آنها سلب می شود با اجسام مادی فرق ندارند.
حیات پدیده ای است روحانی و ازلی که موجب بروز آثار حیاتی در موجودات زنده، مادام که زنده باشند می گردد.
تشخیص و چاره جویی در ابتلاها و یا تمتع از نعمت ها، بینش و تجربه هایی را از ظواهر علت ومعلولی رویدادها پدید می آورد که حاصل آن در نسلها، توسعه و عمق بیشتر معرفت انسانی نسبت به محیط زندگی است.
«انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیرا انا هدیناه السبیل اما شاکراً و اما کفوراً» (سوره دهر ـ آیات 2و3).
از طرف دیگر چاره جوییها وقتی به روشن بینی علمی و درک حقایق می رسد که ضمن اعتقاد به حق و حقیقت و تلاش در راه آن، با کار درست همراه باشد و مصداق این بیان، کلام حکمت بار قرآن است که می فرماید: کار نیک (عمل صالح)، دید صحیح و زندگی پاکیزه ای را برای هر فرد باایمان فراهم می سازد.
«من عمل صالحاً من ذکر و انثی و هو مومن فلنحیینه حیوه طبیه...» (سوره نحل ـ آیه 97).
ب ـ نقش پیغمبران ـ تکامل فکری انسان منحصراً با ابتلاء انسان و درگیریهای زندگی او حاصل نمی شود، پیغمبران نیز در این تکامل نقش عمده ای دارند:
خداوند در آیات متعدد از قرآن، اعزام پیغمبران را وسیله برپایی درستی و برقراری حق و عدالت در جامعه معرفی نموده است و نمونه ای از این اشارات در قسمتی از آیه 25 از سوره حدید است که می فرماید:
لقد ارسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط... (همانا فرستادگان خود را با دلیلهای روشن فرستادیم و با آنان کتاب و میزان (عدل) را نیز نازل ساختیم تا مردم برای درستی و راستی بپا خیزند...)
پیغمبران با نهاد پاک در رفتار نیک و گفتار درستی که داشتند نفوذ درونی در مردم زمان و پیروان مستعد خود نموده و اثر عمده ای در هدایت فکری آنان داشته اند.
پیغمبران دارای معجزه بوده اند، و معجزه از مدارک و شواهد روشن (بینات) رسالت پیغمبران و قبول آن از جانب مردم بوده است.
