3ـ سومین نکته اساسی که در تبیین منطقی آیه 11 اعراف باید مورد توجه قرار گیرد فعل «صور» در جمله دوم آیه یعنی جمله «صورناکم» می باشد ـ این فعل از باب تفعیل است و مفهوم تدریج و تکمیل از آن مستفاد می گردد.

به نظر بسیاری از مفسران این مرحله از خلقت انسان، مرحل? جنینی هر فرد است که در رحم مادر انجام می شود و نخستین مرحله حیاتی او می باشد. این مرحله از نظر سیر جنینی مشخص است و مفهوم مستقلی دارد. در صورتیکه جمله «صورناکم» به وسیله عطف «ثم» به جمله «خلقناکم» بستگی داشته و مستقل نمی باشد. از طرف دیگر جمله «صورناکم» با عطف «ثم» که بعد از آن آمده است، به بقیه آیه 11 نیز مربوط و معطوف بوده و غیرمستقل می باشد و بنابراین مفهوم آن هم به قسمت اخیر آیه (سجده فرشتگان به آدم) بستگی داشته و به وسیله آن تکمیل می گردد.[1] از این جهات است که تطبیق جمله «صورناکم» به مرحله جنینی هر فرد انسان، منطقاً، قابل قبول نبوده و درست نمی باشد.

حاصل آنچه در فوق بحث شده است این است که چون حرف عطف تراخی «ثم» دوبار در آیه 11 اعراف ذکر شده است پس مدلول تمام آیه در سه مرحله مشخص و متوالی، به قرار ذیل، یکی بعد از دیگری به وقوع پیوسته است.

نخست مرحله برگزاری مقدمات خلقت انسان، از نظر پیدایش حیات وتحول در آثار آن تا آمادگی برای ظهور اولین انسان است و این در جمله «خلقناکم» خلاصه شده است.

مرحل? دوم دوره تحول جسمی در طول نسلها برای انسان است تا تدریجاً آماده پذیرش و دریافتهای معنوی از جانب خداوند گردد. این مرحله همان دوره شکل گیری انسان است که در جمله «صورناکم» تلخیص گردیده است.

بالاخره مرحله سوم، سجده ملائک بر آدم به امر خدا است که حکایت از ظهور آدم برگزیده است که با پیوندی از علم الهی شایستگی سجده فرشتگان را پیدا می کند و مخالفت شیطات را برمی انگیزد و این در جمل? «فلنا للملائکه اسجدوا لادم فسجدوا الا ابلیس...» خلاصه گردیده است.

آیات 7 تا 9 سور سجده ـ آیه 29 از سوره انعام ـ آیات 11 و 12 از سوره مومنون ـ 54 از سوره فرقان ـ آیات 26، 28، 29، از سوره حجر ـ آیه 5 از سوره حج ـ آیه 11 از سور? صافات ـ آیات 71 و 72 از سور? ص ـ آیه 14 از سوره رحمان ـ آیه 14 از سوره نوح ـ آیه 2 از سوره دهر و آیات 30 تا 34 از سوره بقره.

مدلول تمام این آیات، همانطور که متذکر شدیم، در کمال ایجاز و در نهایت بلاغت در آیه 11 اعراف جمع است و رسا بودن این اجمال و استواری این بیان در حدی است که خداوند آیه مزبور را با لفظ تحقیق «قد» و مقدمتاً با لام تاکید تنفیذ فرموده است و اینک برای مراجعه به تطبیق و حضور دهن بیشتر، آیه مبارکه را تکرار و اجمال فارسی آن را، آنطور که دریافت می کنیم، ضمیمه می نمائیم:

و لقد خلقناکم ثم صورناکم ثم قلنا للملائکه اسجدوالادم فسجدوالا ابلیس لم یکن من الساجدین (و همانا شما را آفریدیم و سپس «تدریجاً» شما راشکل دادیم و سپس با «برگزیدن آدم و تعلیم او» موجبات سجده فرشتگان را بر او فراهم ساختیم، فرشتگان بر او سجده کردند غیر از ابلیس که از سجده کنندگان نبود.

به بیان آن آیات، دانستیم که جسم انسانی مقدمتاً از گل خلق شده و آدم یکی از افراد بشر است که با آماده سازیهای قبلی از جانب خداوند، از میان آن افراد برگزیده شده است. پس پیدایش آدم و برگزیدگی او تاخر بر خلقت مقدماتی انسان دارد و برعکس آنچه مشهور است آدم ابوالبشر نیست و چنین لفظی هم در قرآن وجود ندارد.

اینک موضوع بحث در این است که آیا آفرینش انسان و آدم چنانکه گفته اند خلقتی آنی و دفعی استو یا برعکس تدریجی ومراحل متوالی صورت گرفته است؟

حقیقت این موضوع با بررسی چند آیه روشن خواهد گردید.

آیات مورد بحث و استناد

الف ـ آیات هفتم و هشتم و نهم از سوره سجده که به شرح ذیل است بیان روشنی در مراحل مختلف انسان را داراست:

الذی احسن کل شئ خلقه و بدا خلق الانسان من طی (اوست ـ آن خدایی ـ که آفرینش هرچیز را نیکو گردانید و خلقت انسان را از گل شروع فرمود).

ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهین (سپس جریان نسل او را چکیده ای از آب ناچیز قرار داد).

ثم سویه و نفخ فیه روحه و جعل لکم السمع و الابصار و الافئده قلیلاً ما تشکرون (سپس او را سامان داد و از روح خودش در او دمید و برای شما شنوایی (شنوایی تمیز) و چشمها (بینائی و تشخیص) و دلها (رافت و محبت) قرار داد تا کمترین چیز برای شکرگزاری شما باشد).

این سه آیه که بواسطه عطف «ثم» مذکور در ابتدای آیه هشتم و نهم، به یکدیگر مربوط اند و مدلول آنها در مجموع، شروع آفرینش انسان را از گل و تغییرات آن در طی نسلها و کمال جسمانی او تا انسان با تشخیص را در نهایت اجمال و بلاغت بیان می دارد.

با آنکه مجموع آیات مذکور حکایت از تمام مراحل تکامل خلقت انسان را دارد ولی دو نکته روشن در آیات هفتم و هشتم موجود است که شاهد دقیقی از تدریجی بودن آفرینش انسان می باشند و چون این نکات تناسب با موضوع بحث ما در این فصل کتاب را دارند لذا فعلاً دو آیه مزبور را مورد بررسی قرار می دهیم و بحث راجع به آیه نهم از نظر موضوع را به فصل بعد که دوباره برگزیدگی آدم است محول می داریم:

1ـ قسمت دوم از آیه هفتم از سوره سجده به این شرح است:

«... و بدا خلق الانسان من طین».

فعل بدأ، مذکور در این قسمت از آیه مورد بحث، به معنی «شروع کرد» است و بنابراین معنی این قسمت از آیه چنین می شود: «آفرینش انسان را از کل شروع نمود».

ذکر فعل بدأ، در این آیه تلویح آن را دارد که در آفرینش انسان مراحل دیگری نیز وجود داشته است، و بنابراین آفرینش انسان در مراحلی صورت گرفته که مرحله نخستین آن از گل بوده است.

در آخر آیه هفتم کلمه «طین» بدون الف و لام تعریف یعنی به شکل نکره ذکر شده است و این نشان آن است که گل مزبور از جمله گلهای معمولی شناخته شده نیست بلکه تغییراتی در آن صورت گرفته تا آمادگی لازم برای تکمیل آفرینش جانداران و انسان را پیدا کند.

انجام چنین تغییرات، به سیاق ادوار طولانی[2]که برای وقوع مراحل دیگر آفرینش انسان گذشته است، مستلزم صرف وقت و زمان است و بنابراین خصلت ادبی کلمه طین در آیه 7 سوره سجده نیز در تایی خلقت تدریجی انسان می باشد.

2ـ آیه هشتم از سوره سجده: «ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهین» که با حرف ثم به آیه هفتم معطوف است، از نظر موضوع به آیه مزبور بستگی پیدا می کند از نظر زمان بعد از مفهوم آن آیه قرار می گیرد. از این جهت موضوع آیه هشتم مرحله دیگری از جریان آفرینش انسان را نشان می دهد که مرحله قبل از آن را ابتدا از «طین» ذکر فرموده است.

در آیه هشتم ذکری از نسل شده است و نسل یعنی سلسله ای از زادو ولدهای متوالی. این کلمه حکایت از آن دارد که در جریان آفرینش انسان، دوره یا دوره هایی وجود داشته که طی آن زادو ولدهای پیوسته ای صورت گرفته است. اینجا دیگر زندگی فرد مطرح نیست تا برای آن فرضاً بتوان پیدایش آنی و فور تصور نمود. زیرا در آیه قبل، سخن از آغاز و نوع انسان بوده و در آیه هشتم که به وسیله «ثم» به آیه قبل معطوف است کلمه ضمیردار «نسله» را ذکر فرموده است.

این کاملاً واضح است که ضمیر «ها» متصل به نسل به همان انسانی برمی گردد که در آی? قبل، خلقتش از گل «طین» شروع شده بود و تمام این جریان حکایت از گذشت زمانها دارد. و از این جهت به ناچار باید یک امر تدریجی و مدت داری را برای این دوره از خلقت گذشته انسان، به حساب آورد.

با ذکر کلمه نسل در آیه هشتم حقیقت دیگری از جریان آفرینش انسان روشن می شود: نسل که همان زاد و ولد متولی است، فرع زوجیت یا نرومادگی است و حاصل جفت بودن نطفه می باشد. پس نسل و نطفه هم از خصایص اصلی موجودات زنده و وسیله تمیز آنها از اجسام بی جان مثل سنگ و گل است.

با زاد و ولد است که هرنوع از گیاهان و یا حیوانات، ادامه نسل می دهند پس لفظ نسل به طور عام مشخص هر نوع از موجوادت مزبور است.

عمومیت داشتن نسل و نطفه در تمامی انواع موجودات زنده و نکات ادبی آیات 8 سجده و 1 مومنون که درباره آن بعداً بحث خواهیم نمود، دلالت بر عام بودن مفهوم آنها را داشته و به نظر می رساند که سیر آفرینش در مرحله دوم از خلقت انسان اختصاصی نبوده و جنبه عام در تمامی موجودات نطفه دار را داراست. بعبارت دیگر خلقت موجودات زنده و نطفه دار دیگر در مسیر آفرینش انسان و جزء مراحل اولیه آن می باشد. و توضیح این نکته را به طور مثال تطور احوال ابتدایی جنین انسان در رحم مادر که هیچ شکلی انسانی ندارد می توان بیان نمود.

تعمیم مفهوم آیه 8 از سوره سجده برای تمامی موجودات زنده و از طرف دیگر ارتباط موضوعی این آیه، به وسیله عطف «ثم» با آیات 7 و 9، مفهوم آیه هشتم را نیز در سابقه آفرینش انسان قرار می دهد و در نتیجه دریافت می شود که این آفرینش نه فقط جنبه دفعی و آنی ندارد بلکه حکایت از تحولاتی وسیع در طول زمانهای دور را می کند و نیز به استناد مجموع آیات متوالی مزبور معلوم می شود که خلقت انسان احوال مختلفی را در اجسام بی جان و سپس در تمامی جانداران طی نموده تا آنکه به شکل انسانی رسیده است.

چنین موجودی سرآمد تمامی موجودات است و جسم او خلاصه و اثری است از همه مخلوقات. چنین موجودات که به مدلول آیه 9: پس از سامان یافتن آماده دریافت نفخه ای از روح الهی می گردد تا انسان ممیز و مسئول و صاحب فکر و عواطف را پدیدار سازد.

حال از روی انصاف و حق گذاری ملاحظه نمایید چگونه پروردگار جهان، در چند جمله بلیغ و با اعجاز، تحولات خلقت انسان در ادوار گذشته را یادآور شده و آن را شاهد مثالی در بیان جمله اول از آیه هفتم: «الذی احسن کلشئ خلقه...» قرار داده و با این مثال جمله حکمت بار مزبور را تبیین فرموده است. فتبارک الله احسن الخالقین (... پس خجسته باد خدائی که بهترین آفرینندگان است.) مومنون، آیه 14.

ب ـ آیه دوم از سوره انعام در چنین مت است:

هو الذی خلقکم من طین ثم قضی اجلاً و اجل مسمی عنده ثم انتم تمترون (اوست همان خدائیکه شما را از کل خلق نمود و سپس مهلتی را مقرر داشت، مهلتی که در نزد خدا معین شده است، سپس شما تردید می کنید).

محل توجه ومورد بحث در این آیه کلمه اجل است که به معنی مهلت و یا زمان و وقتی است که برای تهیه و یا آمادگی درانجام هر چیز صرف شده باشد.

با ذکر کلمه «اجل» بعد از حرف عطف «ثم» و بعد از جمله «خلقکم من طین» با توجه به توضیحی که راجع به ضمیر «کم» در بررسی آیه 11 اعراف دادیم و نیز با توجه به بحثی که راجع به شروع خلقت انسان از «طین» در آیه 7 از سوره سجده نمودیم و تسری همیت توضیحات در تعبیر جمله نخستین از آیه 2 انعام، این نتیجه حاصل می شود: آفرینش انسان کامل که موردخطاب خداوند در آیه مزبور است بلافاصله از «طین» صورت نگرفته است. بعد از خلقت از گل (طین) مهلتی (اجل) گذشته است که مدت آن را خدا می داند (... اجل مسمی عنده ... ). در این مهلت تحولاتی در جریان آفرینش انسان صورت گرفته است که آیات دیگر قرآن متذکر آنها می باشد. و در هر حال به تصریح این آیه تصور خلقت آنی و دفعی برای انسان هیچ موردی نداشته ومطرود است.