2ـ لفظ آدم در قرآن اسم خاص است

در بعضی از تفاسیر، لفظ آدم را «اسم عام» و گاه مرادف انسان دانسته اند و درباره آن تعبیرهای ناصواب نموده اند. چنین مفسرین شاید ملهم از تعبیر نام «آدم» در فارسی باشند که اغلب این کلمه را به عنوان «صفت» یا «اسم نوع» و یا «اسم عام» و به شکل جمع استعمال می کنند.

در قرآن لفظ مجرد و ساده «آدم» جز به عنوان اسم خاص، به دلایل ذیل، استعمال نشده است:

الف ـ هیچگاه نام «آدم» مسبوق به الف و لام نیست و اسم خاص احتیاجی به تعریف الف و لام ندارد.

ب ـ در آیه 59 از سوره آل عمران چنین می فرماید:

ان مثل عیسی عندالله کمثل آدم ... (همانا مثل (خلقت) عیسی به امر خدا مانند خلقت آدم است...)

عیسی(ع) که اسم خاص است باید با اسم خاص تشبیه شود و اگر آدم اسم عام و غیرمشخص باشد تشبیهی که صورت می گیرد، لغو و بیمورد بوده و این دور از بلاغت قرآن است.

ج ـ در آیه 58 از سوره مریم که قسمت اول آن به این بیان است:

اولئک الذین انعم الله علیهم من النبین من ذریه آدم و ممن حملنا مع نوح و من ذریه ابراهیم...

(اینان پیمبران مذکور در آیات قبل از آیه 58) همان رسولانی هستند که ما از میان همه اولاد آدم و اولاد آنانکه با نوح در کشتی حمل کردیم اولاد ابراهیم...).

به خوبی می رساند که «آدم» نظیر نوح و ابرهیم(ع) فردمشخص و معینی است تا پیغمبران از نسل او هم، نظیر پیغمبران از دودمان نوح و ابراهیم مورد رحمت و انعام خداوند قرار گیرند.

3ـ پیدایش آدم از میان انسانها

قبل از شروع بحث در عنوان فوق، به جا است که راجع به اختلاف مفاهیم چند کلمه در قرآن که در آفرینش کائنات زیاد بکاررفته است اشاره ای بنماییم و این راجع به کلمات: خلق، انشاء و ابداع است.

خلق ـ اغلب از مفسران[1]متذکر شده اند که مفهوم از خلق و کلمات مشتق از آن در قرآن این است که: چیزی از چیز دیگر ایجاد کرده باشد:

خلق الانسان من صلصال کالفخار (خداوند انسان را از صلصال (خشک گلی) مانند گل کوزه گران آفرید) سوره رحمن، آیه 13.

وقتی کلمه «من» بعد از فعلی مشتق از خلق استعمال شده باشد این مفهوم بیشتر تایید می شود.

انشاء ـ از این کلمه ایجاد بی سابقه هرچیز و پرورش دادن و تربیت کردن آن را می توان دریافت کرد.

و هو الذی انشالکم السمع و الابصار و الافئده... (و او (خداوند) است آن کسی که برای شما شنوایی و دیدگان (بینایی و دیدن) و دلها (عواطف) ایجاد نمود...) سوره مومنون، آیه 78.

ابداع ـ راجع به این کلمه عبارت مربوط از مفردات راغب چنین است:

... و اذا ستعمل فی الله تعالی: ایجاد الشئ بغیر آله و لاماده و لازمان و لامکان و لیس ذلک الا لله. (وقتی این کلمه در مورد خدای تعالی استعمال شود به معنی ایجاد چیزی است بدون ابزار، بدون عنصر مادی، بدون زمان ومکان و این جز در توانایی خدا نمی باشد).

بدیع السموات و الارض... (پدیده آورنده آسمانها و زمین...) سوره بقره، آیه 117.

آیات مورد استناد

الف ـ کلام الهی در آیه 32 از سور? آل عمران چنین است:

ان ا لله اصطفی آدم ونوحاً و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین (همانا به حقیقت خدا برگزید آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان).

این آیه علاوه بر آنکه نام آدم را مانند نوح و ابرهیم(ع) به صورت اسم خاص مذکور داشته است، بیان روشنی راجع به چگونگی و محیط پیدایش آم را نیز داراست:

«اصطفی» به معنی برگزیدن و انتخاب کردن است و چون از باب افتعال است، مفهوم کوشش و دقت و آماده سازی هم از آن حاصل می شود.

برگزیدن هر فرد از میان جمع و یا جمعیتهای همسان و همنوع او صورت می گیرد. نوح و هریک از برگزیدگان آل ابرهیم و آل عمران، پس از آمادگیهای روحی و معنوی که در زمینه های مساعد نسلی و تربیتی پیدا کردند، از میان قوم خود یعنی مردمی که با آنان زندگی می کردند، از جانب خداوند، انتخاب شده اند.

وقتی به نص آیه مذکور، نوح(ع) و پیغمبران آل ابراهیم و آل عمران از میان مردم زمان خود برگزیده شده اند، قطعاً همین وضع برای آدم(ع) که وضع و شرایط مخصوصی برای او در آیه ذکر نشده، وجود داشته است و او هم به مانند پیغمبران مذکور در آیه، از میان همنوعان خویش که از نظر جسمی و وضع زندگی مثل او بودند، برخاسته و برگزیده شده است.

بنابراین به بیان آیه 32 از سوره آل عمران، آدم از میان جمعی که از قبل وجود داشتند برگزیده شده و «این انتخاب با آماده سازیهایی که قبلاً از جانب خداوند به عمل آمده است هرماه بوده است.

ب ـ آیه 11 از سوره اعراف در این بیان است:

و لقد خلقنا کم ثم صورنا کم ثم قلنا للملائکه اسجدو الادم فسجدوا الا ابلیس لم یکن من الساجدین.

در تفسیر آیه تعبیرهای خیالی عجیبی از طرف بسیاری از مفسران به عمل آمده است که با مدلول الفاظ و ترکیب کلمات آیه انطباق ندارد، این تعبیرات نادرست که غالباً مورد ایراد و تخطئه مفسران دیگر نیز شده است ناشی از بی طرف نبود فکر آنان در تحقیق و تفسیر بوده است:

تمامی این مفسران ذهنشان خالی از تلقین منابع مربوط به تورات نبوده وانسان را زاد? آدم می دانسته اند و از این جهت مجبور شده اند به خیالبافی و تعبیرات خلاف تصریحات آیه بپردازند!

مرحوم علامه طباطبایی که خود از فضلاء و مفسران دانا و به نام قرن حاضر بوده است در تفسیر آیه 11 از سوره  اعراف، انحرافها و تعبیرات بی مورد مفسران را متذکر شده اند ولی چون شاید برای خود ایشان فرصت مطالعه و پیگیری در ریشه یابی این اختلافات فراهم نشده بود، اظهار روشنی هم در تفسیر آیه ندارند.

نکات اساسی که در تبیین و تفسیر آیه 11 اعراف باید مورد توجه قرار گیرد از این قرار است:

1ـ آیه 11 اعراف آیه ای است تکوینی و خطابی و مورد خطاب آن تمامی انسانها است و ضمیر متصل «کم» که دوبار در آیه تکرار است حاکی از این خطاب عام می باشد.

این خطاب که از نظر عام بودن آن شامل اولین انسان نیز می گردد، پس مدلول جمله «خلقناکم» ناظر به نخستین احوال خلقت اولین انسان هم می باشد.

2ـ ذکر حرف عطف «ثم» در آیه که دو مرتبه تکرار شده است:

لفظ «ثم» حرف عطف ترتیبی یا تراخی است که مبین تقدم و تاخر زمانی طرفین عطف می باشد یعنی زمان انجام و یا حدوث آنچه بعد از کلمه «ثم» ذکر شده، مشخصاً و دقیقاً بعد از زمان آنچه قبل از «ثم» مذکور، صورت گرفته است. و این غیر از مفهوم حرف عطف «واو» است که حالت و یا عمل معطوف و معطوف علیه در زمان واحد انجام شده است. مثل:

و قلنا یا آدم اسکن انت زوجک الجنه... (و گفتیم ای آدم تو با جفت خویش در بهشت جای گزین...) سوره بقره، آیه 35.

با این توضیح مدلول جمله «صوناکم» در آیه 11 اعراف زماناً بعد از فحوای جمله «خلقناکم» واقع گردیده است ومسئله سجده ملائک بر آدم (موضوع قلنا للملائکه اسجدوا لادم...) بعد از زمان «صورناکم» انجام گرفته است.